MEHNAT QONUNCHILIGINING MILLIY VA XALQARO HUQUQIY ASOSLARI

Mazkur maqolada mehnat qonunchiliginingxalqaro va milliy huquqiy asoslari yoritilgan. Xalqaromehnat tashkiloti konvensiyalari hamda O‘zbekistonRespublikasining mehnat qonunchiligi o‘rtasidagiuyg‘unlik tahlil qilingan. Shuningdek, xalqarostandartlarning milliy qonunlarga tatbiqi va ularningamaliy ahamiyati haqidagi faktlar keltirilgan.

Bugungi globallashuv sharoitida inson mehnati nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, huquqiy va siyosiy qadriyat sifatida e’tirof etilmoqda. Mehnat munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solish davlatning ijtimoiy siyosatining ajralmas qismi bo‘lib, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli ish haqi olish va xavfsiz mehnat sharoitlarida ishlash huquqlarini ta’minlashga xizmat qiladi.

Jahon miqyosida mehnat sohasini tartibga soluvchi huquqiy me’yorlarning shakllanishida Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT, International Labour Organization ILO) alohida o‘rin tutadi. XMT 1919-yilda tashkil etilgan bo‘lib, bugungi kunda 190 dan ortiq konvensiya va tavsiyalarni qabul qilgan. Bu konvensiyalar xalqaro mehnat standartlarini belgilab, davlatlar zimmasiga xodimlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish majburiyatini yuklaydi.Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan 1948-yilda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”ning 23-moddasida “har bir inson mehnat qilish, erkin ish joyini tanlash, adolatli va maqbul mehnat sharoitlarida ishlash, ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega” ekani qayd etilgan. Bu norma keyinchalik 1966-yilgi “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt”da ham mustahkamlandi. Ushbu xalqaro hujjatlar mehnat huquqlarining umuminsoniy tamoyillarini belgilab berdi.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, xalqaro mehnat standartlarini milliy qonunchilikka bosqichma-bosqich joriy etishni boshladi. 1992-yildan buyon mamlakat XMTning 40 dan ortiq konvensiyasini ratifikatsiya qilgan. Jumladan, uyushmalar erkinligi (87-son), kollektiv muzokaralar (98-son), mehnatda kamsitmaslik (111-son), teng ish uchun teng haq (100-son), va mehnatni muhofaza qilish (155-son) haqidagi konvensiyalar O‘zbekistonning milliy qonunchiligiga asos bo‘lmoqda.Milliy darajada mehnat sohasini tartibga soluvchi asosiy normativ-huquqiy hujjat bu — O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksidir. 2023-yil 30-aprel kuni kuchga kirgan yangi tahrirda XMTning asosiy tamoyillari, xususan “adolatli mehnat” va “inson mehnatini qadrlash” g‘oyalari to‘liq o‘z aksini topgan. Shuningdek,“Aholi bandligi to‘g‘risida”gi Qonun, “Kasaba uyushmalari to‘g‘risida”gi Qonun, va “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonunlar mehnat huquqlarining milliy kafolatlarini mustahkamlaydi.Demak, mehnat qonunchiligining xalqaro va milliy asoslarini tahlil qilish nafaqat huquqiy tizimning takomillashuvi, balki inson kapitalini rivojlantirish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va global mehnat standartlariga mos mehnat munosabatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.

Xulosa qilib aytganda, mehnat qonunchiligi inson huquqlarining ajralmas qismi bo‘lib, uning asoslari xalqaro va milliy huquq me’yorlarining uyg‘unligida namoyon bo‘ladi. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) konvensiyalari mehnat erkinligi, tenglik, adolatli ish haqi va xavfsiz mehnat sharoitlari kabi asosiy tamoyillarni belgilab beradi. O‘zbekiston esa ushbu konvensiyalarning aksariyatini ratifikatsiya qilib, ularni milliy qonunchilikka muvaffaqiyatli tatbiq etmoqda.

Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi, Konstitutsiya va boshqa qonunlar mehnat huquqlarini xalqaro standartlarga mos tarzda kafolatlaydi. Bu esa mamlakatda xodimlarning huquqiy himoyasini mustahkamlash, ijtimoiy adolat va barqaror mehnat munosabatlarini rivojlantirishga xizmat qilmoqda.

 Namangan tumanlararo ma’muriy 

sudi arxiv mudiri ​​​​​​​ Sh.Omonov

Namangan tumanlararo ma’muriy 

sudi sudya yordamchisi D.G‘ulomov