Анотация: Якка тартибдаги тадбиркорларга солиқ солишнинг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, якка тартибдаги тадбиркор солиқларни юридик шахслар учун назарда тутилган тартиби ёки солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибини танлашга ҳақли. Калит сўзлар: Якка тартибдаги тадбиркор, солиқ базаси ,солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартиби, солиқ ҳисоботи, даромад ёки харажатлар.
Ўзбекистонда давлат томонидан олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг энг муҳим вазифаларидан бири, тадбиркорликни молиявий қўллаб қувватлаш ва бу орқали соҳани ижтимоий-иқтисодий афзаллигини янада оширишдир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 53-моддаси биринчи қисмига кўра, давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқи устунлигини, барча мулк шакллари тенг ҳуқуқлилигини ва баб-баравар ҳуқуқий муҳофаза этилишини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини кафолатлайди. Мазкур конституциявий норма маъносидан келиб чиқиб, ҳар ким тадбиркорлик фаолияти ва қонун билан тақиқланмаган бошқа иқтисодий фаолиятда ўз қобилияти ва мулкидан эркин фойдаланиш ҳуқуқига эга. Тадбиркорлик фаолияти субъектларидан бири бу- якка тартибдаги тадбиркор ҳисобланади. Якка тартибдаги тадбиркорлик деганда, қонунга кўра, жисмоний шахс томонидан юридик шахс ташкил этмаган ҳолда, мустақил равишда, ўзига мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган мол-мулк негизида, шунингдек мол-мулкка эгалик қилиш ва ундан фойдаланишга йўл қўядиган ўзга ашёвий ҳуқуқ асосида амалга ошириш тушунилади. Якка тартибдаги тадбиркорлар Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодексига мувофиқ солиқларни тўлайдилар. Якка тартибдаги тадбиркорларнинг солиқ солиш объекти ва солиқ базаси бу — якка тартибдаги тадбиркор учун жами даромад ва харажатлар ўртасидаги фарқ ҳисобланади. Хусусан, жами даромад якка тартибдаги тадбиркор томонидан тадбиркорлик фаолияти доирасида олинган даромадлардан иборат бўлади. Жисмоний шахс ўзининг тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ битимларни тузишда, агар бу битимларни тузиш вазиятининг ўзидан аниқ келиб чиқмаса, у якка тартибдаги тадбиркор сифатида фаолият юритаётганлигини кўрсатиши керак. Якка тартибдаги тадбиркорларга солиқ солишнинг ўзига хос хусусиятлари шундан иборат-ки, якка тартибдаги тадбиркор солиқларни юридик шахслар учун назарда тутилган тартиби ёки солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибини танлашга ҳақли. Солиқ даврида якка тартибдаги тадбиркорлар юридик шахслар учун назарда тутилган тартибда солиқ солинадиган даромадларнинг ва чегириладиган харажатларнинг ҳисобини юритиши шарт. Агарда, якка тартибдаги тадбиркор солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибини танлаганда солиқни ҳисоблаб чиқариш мақсадида харажатлар ҳисобини юритиш мажбуриятларидан озод қилинади, бундан савдо фаолиятини амалга оширувчи якка тартибдаги тадбиркорлар мустасно бўлиб, улар даромадларни ва товар операцияларини ҳисобга олиш регистрларида солиқ солинадиган даромадларнинг ҳамда амалга оширилган товар операцияларининг ҳисобини юритиши шарт. Якка тартибдаги тадбиркор солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибини танлаганда солиқ базаси жами даромаднинг 25 фоизи миқдорида белгиланади. Якка тартибдаги тадбиркор солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибини танлаганда солиқни ҳисоблаб чиқариш мақсадида харажатлар ҳисобини юритиш мажбуриятларидан озод қилинади, бундан савдо фаолиятини амалга оширувчи якка тартибдаги тадбиркорлар мустасно. Якка тартибдаги тадбиркорлар солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибини қўллаш учун солиқ ҳисобида турган жойдаги солиқ органига Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан белгиланган шаклдаги билдиришномани қуйидаги муддатларда тақдим этади: 1) янгидан рўйхатдан ўтказилганлар — тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш бошлангунига қадар; 2) фойда солиғини тўлашга ўтганлар, шу жумладан ихтиёрий равишда ўтганлар — бир вақтнинг ўзида фойда солиғини тўлашга ўтиш тўғрисидаги билдиришномани солиқ ҳисобида турган жойдаги солиқ органига юборганда; 3) қолганлари — жорий йилнинг 25 январидан кечиктирмай. Якка тартибдаги тадбиркорлар томонидан солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибини қўллаш қуйидаги муддатларда бошланади: 1) янгидан рўйхатдан ўтказилганлар — тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш бошланган пайтдан; 2) фойда солиғини тўлашга ўтганлар, шу жумладан ихтиёрий равишда ўтганлар — якка тартибдаги тадбиркор фойда солиғини тўлашга ўтиш тўғрисидаги билдиришномани ва солиқ базасини соддалаштирилган тартибда ҳисоблаб чиқариш ҳақидаги аризани солиқ органига тақдим этган ойдан кейинги ойнинг биринчи санасидан бошлаб; 3) қолганлари — жорий йилнинг 1 январидан бошлаб. Солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг соддалаштирилган тартибидан ихтиёрий равишда воз кечиш ва солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг умумий тартибига ўтиш келгуси солиқ даври бошланганидан эътиборан амалга оширилади. Солиқ базасини ҳисоблаб чиқаришнинг умумий тартибига ўтиш тўғрисидаги билдиришнома Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан белгиланган шаклда солиқ даври бошланишидан камида бир ой олдин солиқ ҳисобида турган жойдаги солиқ органига тақдим этилади. Якка тартибдаги тадбиркорларга солиқ солишда қуйидагилар ҳисобга олинмайди: 1) якка тартибдаги тадбиркорнинг унга мулк ҳуқуқи асосида, шунингдек мол-мулкка эгалик қилиш ва (ёки) ундан фойдаланишга йўл қўювчи бошқа ашёвий ҳуқуқ туфайли тегишли бўлган кўчмас мулкни сотишдан олинган даромадлар жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи солиниши лозим бўлган даромадлари; 2) жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғини ҳамда якка тартибдаги тадбиркор фойда солиғини тўлашга ўтгунига қадар айланмадан солиқни тўлаш даврида товарларни (хизматларни) реализация қилишдан олинадиган даромадлар. Якка тартибдаги тадбиркорлар солиқни ҳисоблаб чиқариш ва солиқ ҳисоботини тақдим этиш тартиби ҳам ўзига хос бўлиб ҳисобот (солиқ) даври якунлари бўйича солиқ суммаси якка тартибдаги тадбиркор томонидан мустақил равишда аниқланади. Ҳисобот даври якунлари бўйича солиқ суммаси, агар бошқача қоида белгиланмаган бўлса, солиқ базасининг солиқ ставкасига мувофиқ бўлган фоизли улуши сифатида солиқ даври бошланишидан эътиборан ошиб борувчи якун тарзида ҳисоблаб чиқарилади. Солиқ ҳисоботи якка тартибдаги тадбиркор томонидан ҳар бир ҳисобот ва солиқ даври ўтганидан кейин, солиқ солинадиган объектлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигидан қатъий назар, солиқ ҳисобида турган жойдаги солиқ органига тақдим этилади. Солиқ ҳисоботи якка тартибдаги тадбиркор томонидан қуйидаги муддатларда тақдим этилади: ҳисобот даври якунлари бўйича — ҳисобот чорагидан кейинги ойнинг йигирманчи кунидан кечиктирмай; солиқ даври якунлари бўйича — ўтган солиқ давридан кейинги йилнинг 1 мартидан кечиктирмай. Якка тартибдаги тадбиркор томонидан даромадлар ва (ёки) харажатларни ҳисобга олиш шу жумладан, даромадлар ва харажатлар ҳисобини юритиш китоби қоидаларини бузиш солиққа оид ҳуқуқбузарлик саналиб Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексига асосан беш юз минг сўм миқдорида жарима солинишига сабаб бўлади. Олиб борилган иқтисодий ислоҳотлар ўз натижасини кўрсатиб, бугунги кунда якка тартибда тадбиркорлик ривожланиб, ўз навбатида уларнинг солиққа тортиш механизми қонуний асосига эга бўлиб бормоқда. Бироқ, тадбиркорлик субъектини шу жумладан якка тартибдаги тадбиркорни солиққа тортиш механизми бўйича айрим бўшлиқлар мавжуд бўлиб, бу ҳолат солиқ сиёсатини тўлақонли амалга оширишга тўсқинлик қилмоқда. Хусусан, Солиқ кодексининг 462-моддаси 10-бандида “Агар янги ташкил этилган юридик шахсда ёки янги рўйхатдан ўтган якка тартибдаги тадбиркорда товарларни (хизматларни) реализация қилишдан олинган даромад суммаси рўйхатдан ўтилган санадан то календарь йил тугагунига қадар, 365 га бўлинган ва рўйхатдан ўтилган санадан то календарь йил тугагунига қадар бўлган кунлар сонига кўпайтирилганда бир миллиард сўмга тенг суммадан ошса, у ҳолда бундай шахслар рўйхатдан ўтилган йилдан кейинги йилдан эътиборан қўшилган қиймат солиғи ва фойда солиғини тўлашга ўтади”-деб белгиланган. Лекин ушбу пропорсияга асосан ҚҚСга ўтказиш имкони мавжуд эмас. Шу боис қонунчиликка Солиқ кодексининг 462-моддаси 10-бандига ўзгартириш киритишни яъни, “товарларни (хизматларни) реализация қилишдан олинган даромад суммаси рўйхатдан ўтилган санадан то календарь йил тугагунига қадар, 365 га кўпайтириб ва рўйхатдан ўтилган санадан то календарь йил тугагунига қадар бўлган кунлар сонига бўлинганда бир миллиард сўмга тенг суммадан ошса” деган жумлага алмаштириш керак. Мазкур таклиф орқали қонунчиликда солиқ тортиш механизмининг такомиллашиши орқали ҚҚС тўловчилар сони ортиб, бюджет тушумлари ўсишига эришилади. Зеро, олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлардан кўзланган мақсад жорий ва келгуси йилларда иқтисодий барқарорликни таъминлашдир.
Наманган вилоят маъмурий суди раиси Қурбонова Зарифа Мўминжоновна