XALQ HOKIMIYATINING YANGI UFQLARI: MAHALLIY KENGASHLAR RIVOJLANISH YO‘LIDA

O‘zbekistonda davlat hokimiyatining eng muhim poydevorlaridan biri – bu xalqning bevosita vakili bo‘lgan mahalliy Kengashlardir. Ushbu vakillik institutlarining faoliyati nafaqat hududiy boshqaruvni takomillashtirish, balki fuqarolarning davlat bilan bo‘lgan ishonchli aloqasini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan yangi Konsepsiya – tarixiy bosqichdagi islohotlarning mantiqiy davomi sifatida e’tiborga molikdir.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025-yil 23-iyundagi PF-98-sonli Farmoni mamlakatimizda mahalliy hokimiyat tizimini tubdan yangilashga qaratilgan muhim qadam bo‘ldi. Ushbu Farmon bilan tasdiqlangan “Mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlarini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi” xalq hokimiyatini amalda ro‘yobga chiqarish, fuqarolar manfaatlariga xizmat qilish va hududlar rivojini ta’minlashga yo‘naltirilgan. Yangi institutlar, kengaytirilgan vakolatlar va raqamli texnologiyalar joriy etilishi orqali mahalliy Kengashlar xalq bilan davlat o‘rtasidagi ko‘prik sifatida yanada muhim o‘rin egallaydi.

Konsepsiya mahalliy Kengashlarga katta mas’uliyat yuklaydi. Endilikda xalq deputatlari Kengashlari davlat ko‘chmas mulkidan foydalanish uchun ijara stavkalarini belgilash, dafn joylari bilan bog‘liq qoidalarni tasdiqlash, ijtimoiy muhofazaga muhtoj shaxslar uchun ish o‘rinlarini band qilish va yo‘llarda harakat tezligini tartibga solish kabi vakolatlarga ega bo‘ladi. Bu imkoniyatlar Kengashlarga o‘z hududining o‘ziga xos ehtiyojlariga mos qarorlar qabul qilishda keng yo‘l ochadi. Germaniyada mahalliy kengashlar (Gemeinderat) shunga o‘xshash vakolatlar orqali shaharlarning farovonligini oshirgan. Masalan, Myunxen shahrida kengash ijtimoiy uy-joy va transport tizimini rivojlantirish bo‘yicha qarorlar qabul qilib, aholining turmush sifatini yaxshilagan.

Konsepsiyaning diqqatga sazovor jihatlaridan biri – mahalliy boshqaruvda yangi institutlarning joriy etilishi. “Kengash soati” deb nomlangan tashabbus mahalliy ijro etuvchi hokimiyat rahbarlarining deputatlar va jamoatchilik oldida hisobot berishini ta’minlaydi. Bu amaliyot Buyuk Britaniyada “Question Time” shaklida muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Londonning Westminster kengashida har oyda o‘tkaziladigan sessiyalarda hokimlar fuqarolar savollariga javob berib, jamoatchilik ishonchini mustahkamladi. Shuningdek, mahalliy Kengashlarda rais o‘rinbosari lavozimi tashkil etilmoqda. Kanadaning Toronto shahrida “Deputy Mayor” lavozimi kengash va ijroiya hokimiyati o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘tab, qaror qabul qilishni tezkorlashtirgan.

Kengash rayosati instituti esa tashkiliy va strategik masalalarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Yaponiyada mahalliy kengashlar rayosatlari Tokioda shahar infratuzilmasi va ekologik dasturlarni samarali boshqarmoqda. Mahalliy Kengashlar qoshida tashkil etiladigan Maslahat guruhlari nodavlat tashkilotlar, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari va ilmiy doiralar vakillarini jalb qiladi. Avstraliyaning Sidney shahrida “Community Advisory Committees” jamoatchilik ishtiroki orqali ijtimoiy loyihalarni muvaffaqiyatli amalga oshirgan. Yoshlar guruhlariesa yosh avlodni boshqaruv jarayonlariga jalb qilishga xizmat qiladi. Finlyandiyada Xelsinki shahrining “Youth Councils” guruhlari ta’lim va ekologiya bo‘yicha takliflar kiritib, mahalliy siyosatga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Fuqarolarning mahalliy Kengashlar sessiyalarini kuzatishi va ishtirok etishi shaffoflikni ta’minlashda muhim qadamdir. Konsepsiya doirasida fuqarolar nafaqat sessiyalarni joyida, balki onlayn tarzda ham kuzatishi mumkin bo‘ladi. Bu imkoniyat maxsus “E-Kengash” platformasi orqali amalga oshiriladi, unda sessiyalar jonli efirda namoyish etiladi va arxiv sifatida saqlanadi. Fuqarolar sessiyalarga kuzatuvchi sifatida ishtirok etib, qaror qabul qilish jarayonlarini bevosita ko‘rish huquqiga ega, ammo jarayonga aralashish huquqisiz. Bu tartib fuqarolar o‘rtasida ishonchni mustahkamlab, mahalliy hokimiyat faoliyatiga jamoatchilik nazoratini kuchaytiradi. Masalan, Shvetsiyaning Stokgolm shahrida mahalliy kengash yig‘ilishlari onlayn translyatsiya qilinadi va fuqarolar maxsus platformalar orqali ularga kirishi mumkin, bu esa shaffoflik va ochiqlikni oshirgan.

Bu jarayonlarning siyosiy poydevori ham kuchli.Ya’ni mahalliy Kengashlarga taqdim etilayotgan vakolatlar demokratiyaning quyi bo‘g‘inlarini mustahkamlash orqali butun siyosiy tizimni barqarorlashtiradi. Xususan, Norvegiyada “kommunal o‘zini o‘zi boshqaruv” tamoyili asosida aholining bevosita ishtirokini rag‘batlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan. O‘zbekiston ham bu borada xalqaro tajribani chuqur o‘rganib, milliy an’ana bilan uyg‘unlashtirib borayotganini ko‘rish mumkin.

Bunda raqamli transformatsiyaning o‘rni beqiyosdir. “E-Kengash” kabi platformalar orqali nafaqat operativlik oshadi, balki qaror qabul qilishda shaffoflik va hisobdorlik tamoyillari mustahkamlanadi. Bu o‘z navbatida korrupsiya xavfini kamaytirish, byurokratik to‘siqlarni qisqartirish va samaradorlikni oshirish imkonini beradi. Raqamli texnologiyalar mahalliy Kengashlar faoliyatini zamonaviylashtirishda muhim o‘rin tutadi. “E-Kengash” platformasiblockchain orqali hujjatlarni xavfsiz saqlash, sun’iy intellekt yordamida qaror loyihalarini tayyorlash va Face ID texnologiyasi bilan tasdiqlash imkonini beradi. Masalan, Estoniyada “e-Governance” tizimi Tallin shahrida qaror qabul qilishni tezkorlashtirib, xarajatlarni 30 foizga kamaytirgan bo‘lsa, Janubiy Koreyada raqamli boshqaruv tizimlari mahalliy darajada fuqarolar ishonchini 20 foizga oshirgan.

Moliyaviy mustaqillik va tashkiliy qo‘llab-quvvatlash Kengashlarning samarali ishlashi uchun muhim shartdir. Viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlarida ijro etuvchi hokimiyatdan mustaqil moliyaviy hisob-kitob tizimi joriy qilinmoqda. Daniyaning Kopengagen shahrida mahalliy kengashlarning mustaqil moliyaviy boshqaruvi infratuzilma loyihalarini samarali moliyalashtirishga yordam bergan. Mahalliy byudjetning bir qismi deputatlar tashabbusi asosida shakllantiriladi, bu Kengashlarning hudud rivojiga ta’sirini oshiradi.

Konsepsiya doirasida tasdiqlangan “Yo‘l xaritasi” 2030-yilgacha amalga oshiriladigan chora-tadbirlarni belgilaydi. Adliya vazirligi qonunchilikdagi o‘zgartirishlar bo‘yicha takliflar tayyorlaydi, Raqamli texnologiyalar vazirligi esa “E-Kengash” platformasini rivojlantiradi. Oliy Majlis Senati Konsepsiyaning ijrosini muntazam muhokama qilib boradi.

Ushbu Konsepsiya O‘zbekiston uchun mahalliy hokimiyatni xalqqa yanada yaqinlashtirishda muhim imkoniyatdir. Yangi institutlar va raqamli yechimlar orqali Kengashlar nafaqat qaror qabul qiluvchi organ, balki fuqarolar ovozi eshitiladigan platformaga aylanadi. Menimcha, xorijiy tajribani mahalliy sharoitga moslashtirib, ushbu tashabbuslarni hayotga tatbiq etish hududlarimiz rivoji va aholimiz farovonligi uchun yangi imkoniyatlar ochadi. Xalq va hokimiyat o‘rtasidagi ishonchli muloqot esa mamlakatimizning barqaror taraqqiyotiga poydevor bo‘ladi.

Bugun xalq bilan bevosita muloqotda bo‘lgan Kengashlar o‘z faoliyatini yangilash, ochiqlik, javobgarlik va samaradorlik tamoyillari asosida olib borishi lozim. Bu borada Konsepsiyada nazarda tutilgan islohotlar mahalliy Kengashlarni zamonaviy, raqamli va ijtimoiy jihatdan mas’uliyatli institutlarga aylantirish yo‘lida mustahkam asos yaratmoqda. Natijada, “xalq hokimiyatining yangi ufqlari” shunchaki siyosiy shior emas, balki real ijtimoiy haqiqatga aylanmoqda.

Isabaev Maqsad Bahodirovich

Demokratik jarayonlarni tahlil qilish markazi Namangan viloyati hududiy bo‘linmasi bosh mutaxassisi, siyosiy fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), dotsent